Ka ishu Reservation Policy ka la pynkhih jubor ia ka saiñ hima sima ha ka Jylla Meghalaya. Ka Jylla Meghalaya ka dei ka Jylla kaba la pynlong da ki artylli ki jaitbynriew, ki Hynñiewtrep (kaba kynthup ia kiba na thaiñ pnar, bhoi, lyngngam, war, phlang) bad Achik lem bad kiwei de ki jaitbynriew bapher kiba la shong shnong da ki spah snem ha kine ki lum. Ha kine ki khyndiat bnai ka la don ka jingïakhih kaba jur ha Nongbah Shillong ban dawa ban pynkylla ia ka Reservation Policy bad la lamkhmat ia kane ka jingïakhih da ka seng VPP. Kumta ka Sorkar ka la thaw ia ka Expert Committee ka ban peit bniah halor kane. Ka Expert Committee ka la khot ia ki paidbah nongshong shnong ban phah ia ki jingkynthoh ne jingai jingmut ha lane shuwa ka 15 Jylliew 2024, hynrei la pynjlan ia ka por sha ka 15 Naitung 2024. Katba kiba bun ki Khasi ki kwah ban pynkylla noh ia ka Reservation Policy, ki Garo pat ki kwah ba kan neh kumba la long.
Ka kynhun na Ri Lum Garo, ka All India Garo Union (AIGU) ka la maham ba ka lah ban khie ka jingïaunsnam lada pynkylla ia ka Reservation Policy na kaba ka ju long baroh shi katta, kata 40% ia ki Khasi-Jaiñtia bad 40% ia ki Garo. Kane ka jingong kam long kaba sngewtynnad bad nga kyntu ia ki ba kim bit satia bad pah ding kumne. Ngi sngewthuh ia ka jingdukha mynsiem jong ki Garo namar katkum ka kaiphot jong ka Sorkar Jylla, wat haduh ka snem 2019 ki Garo ki lah ban pyndap tang 26% ha ki kam Sorkar na kata ka 40 % kaba dei ka bhah jong ki. Ha kawei pat ka liang, ka kaiphot jong ka Sorkar Jylla ka kdew ba ki Khasi- Jaiñtia ki pyndap haduh 60% ha ki kam Sorkar, kaba mut ki ïohtam haduh 20% bad tam wat ia ka bhah kaba 15% kaba dei na ka bynta baroh ki nongshong shnong salonsar. Kane ka kaiphot jong ka Sorkar ka kdew ba ka bhah thung kam kaba dei jong ki Garo bad kiwei ki jaitbynriew (ST) ka leit sha ki Khasi-Jaiñtia haduh ka snem 2019. Mynta pat ba ki Garo ki la lah ban pyndap ia ka bhah lajong, ka jingdawa jong ka VPP ban pynkylla ia ka Reservation Policy ka la pynsat sia ia ki. ñiuma, ban weng ia ki jyrwit jyrwat kiba snoh ha ka Reservation Policy ka dei ban long katkum ka Riti Synshar bad kano kano ka jingpynkylla ka dei ban lah ban ïeng hakhmat ka Aiñ. Ka jingleh jubor ne ka jingmaham ban pynkhie thma ne ban pynïaumsnam ka long kaba bakla shibun bad ngim dei ban pdiang ia kata.
Ka jingkwah jong ka VPP ka long ban pynkylla ia ka Reservation Policy halor ka nongrim jong ka jingdon briew (population). Lada ka long kumta ka mut ba ka mang kyrpang ha ka thungkam na ka bynta ki Khasi-Jaiñtia bad Garo kan hiar sha ka 77% na ka 80%. Kane ka jinghiar sha ka 77% ka dei na ka daw ka jingkiew kaba 6% ka bhah thungkam na ka bynta ki Khasi-Jaiñtia bad ka jinghiar kaba haduh 9% na ka bynta ki Garo. Kumta ngi sngewthuh balei ki Garo kim kwah ban pynkylla ia ka Reservation Policy, khamtam lada pynkylla katkum ka jingdon briew. Ka don sa kawei ka jingtyrwa kaba i kumba ka pynbiang ne pynhun ia baroh ar liang mamla, kata ia ki Khasi-Jaiñtia bad Garo. Na ka liang ka Hynñiewtrep Youth Council (HYC) ka la ai jingmut sha ka Expert Committee ban wanrah da kawei pat ka formula, kata, 50% na ka bynta ki Khasi-Jaiñtia bad 40% na ka bynta ki Garo bad lehse kane kan lah ban weng ia ki jingeh jong kine ki ar tylli ki kynhun. Phewse, kane ka formula ka shim noh na ka bhah jong kiwei pat ki nongshong shnong, kata na ka bhah jong kiwei ki ST kaba long 5% bad na ka bhah jong ki nongshong shnong salonsar jong ka Jylla kaba long 15%. Kiwei ki ST ki bym dei ki Khasi-Jaiñtia ne Garo ruh ki la dawa ba dei ban kyntiew ia ka bhah jong ki sha ka 15%, katba u MLA jong ka Rajabala u Dr. Mizanur Rahman Kazi, u la dawa ba ka Reservation Policy kam dei ban palat ia ka 50% kumba la rai da ka Supreme Court ka Ri India.
Ka jingbuh pud jong ka Supreme Court ka India ba ka reservation policy kam dei ban palat ia ka 50% ka mih na ka jingbishar ia ka mukotduma jong ka Indira Sawhney ha ka snem 1992. Ha ka paragraph ba 94A, ka Supreme Court ka la ong ba katkum ki kyndon ha ka Article 16 (4) jong ka Riti Synshar ka Reservation kam dei ban palat ia ka 50% bad kumta ka mang kyrpang ha ka thungkam ha Meghalaya kaba long 80% ka long pyrshah ia ka rai jong ka Supreme Court. Hooid, don ki ban pynksan bad pynpaw ba ka jingmang kyrpang ha ka thungkam kaba long 80% ha Meghalaya kam long be-aiñ namar ka jinglong kyrpang jong ka Jylla bad kumta ka rule kaba dei ban mang tang hapoh 50 % kam treikam ha ka Jylla. Hynrei kata ka jingpynksan nia halor ka jinglong kyrpang kam pat shah tynjuh bha ha khmat ka Aiñ bad lada kata ka jinglong kyrpang ka ksan, kiba bun pat kim sngewthuh ia ka nongrim ba shong nia ba ka Supreme Court ka ai halor ka rai jong ka ba ka Reservation Policy kam dei ban palat ia ka 50% kaba long ruh ka mat kaba kongsan haba ngi ïatai halor ka Reservation Policy.
Ka rai jong ki khyndai (9) ngut ki nongbishar jong ka Supreme Court ka India ka ong, ba ka Article ba 16(4) jong ka Riti Synshar ka kren shai ba ka nongrim jong ka Reservation ne ka mang kyrpang ha ka thungkam kam dei ka jingdon briew ne jingbun paid, hynrei ka dei ka jingïadon ne jingïaioh bynta lang ki nongshong shnong ne jaitbynriew ba pher ha ka synshar khadar bad ka treikam treijam. Namarkata, ka jingkdew jong ki khyndai ngut ki nongbishar ba katkum ka Riti Synshar ka mang kyrpang ha ka thungkam kam dei ban palat ia ka 50 % ka long kaba shong nia bad shong aiñ, lait noh sa tang ha ki katto katne ki khep kiba dawa ia ka jingleh kaba kham kyrpang. Kumta lada jia ba ka jingmang kyrpang ha ka thungkam ka dei ban tam ia u pud uba 50% ka jingpynshong nia kam dei halor ka jingdon briew. Ngi dei ruh ban peit bniah ba ha kiwei ki Jylla shabar na ka thaiñ shatei lam mihngi ha kaba ka mang kyrpang ha ka thungkam ka palat ia ka 50% ka dei namar ba la kheiñ lang ia ka 10% kaba dei ka bhah jong ka kynhun kaba ki khot ka EWS ne Economically Weaker Section. Ka EWS ka dei ka kynhun kaba thymmai kaba ïoh ia ka mang kyrpang ha ka thungkam kaba la wanrah lyngba ka Constitution Amendment Act kaba 124 lane ka jingpynkylla ia ka Constitution. Kumta donkam ka jingpynkylla (Amendment) ia ka Constitution ne Riti Synshar lada ngi kwah ban pynkylla ia ka Reservation Policy halor ka nongrim jong ka jingdon briew.
Imat ka dei kane ka ishu ba u Rahul Gandhi u thmu ban wanrah ha ka por ba u pynbna ba ka Congress party kan pyndam noh ia ka jingbuh pud kaba 50% ha ka mang kyrpang ha ka thungkam lada ka wan ha ka jingsynshar bad ia kata lah ban leh tang da kaba wanrah ia ka jingpynkylla (amendment) ha ka Riti Synshar. Ka long kaba jwat ban sngewthuh kumno ka VPP ka kwah ban pynkylla ia ka Reservation Policy halor ka nongrim jong ka jingdon briew khlem da pynkylla shuwa ia ka Riti Synshar. Ka VPP ka la pynbna paidbah ba kam pynïasoh bad ka liang pyrshah, ka INDIA bloc, katba u Saleng Sangma u MP na Tura u dei na ka seng Congress bad khlem pep une u MP un sa ïakren-ïatai bad pyntip ha ki MP bad nongïalam jong ka seng Congress halor ka jingpynkylla ia ka Reservation Policy ha Meghalaya kaba lah ban ktah ia ka jaitbynriew Garo. Khlem artatien hi ruh u Saleng Sangma un ïasaid na ka bynta ki paidbah nongshong shnong jong ka Tura Constituency kiba la jied ia u kum u MP. Lada jia ba ka jingpynkylla ia ka Riti Synshar ka wan bad ka lah ruh ban ym pynhun ia ka VPP, namar shu buh kata ka jingpykylla ia ka Reservation Policy ka lah ban long noh halor ka nongrim jong ka jingdon briew, ha kajuh ka por pat ka mang kyrpang ha ka thungkam hapdeng ki kynhun jaitbynriew kiba dang sahdien kan dei halor kiwei pat ki nongrim, ym halor ka jingbun paid. Kum ka nuksa, kan long halor ka nongrim ba mano ba kham sah dien?
Ka HYC ruh ka la pynpaw ia kajuh bad kumta ka kyrpad ia ka Expert Committee ban ym phah ia kano kano ka jingtyrwa sha ka Sorkar Jylla tat haduh ba ka Supreme Court ka India ka la rai kut halor ka mokutduma hapdeng ka Jylla Punjab bad Davinder Singh. Kane ka mokutduma ka ujor pyrshah ia ka jingpynbna jong ka Sorkar Punjab ba na ka mang kyrpang ha ka thungkam na ka bynta ki SC, kumba 50% la bhah ia ki kynhun Balmiki bad Mazhabi Sikh namar ba ki dei ki kynhun kiba sah dien tam napdeng ka kynhun SC ha ka Jylla Punjab. Katba kaba sah 50% la bynta hapdeng kiwei pat ki 37 tylli ki kynhun SC. Kane ka mokutduma ka dang don hapdeng ka jingbishar. Namar ba ia ka Reservation Policy jong ka Meghalaya ruh la phiah ha ka kyrteng jong ki Khasi-Jaiñtia. Garo bad kiwei ki ST, ka jingmih na kane ka mokutduma ka lah ban ktah ia ka Jylla Meghalaya.
Ka jingpharia ia ka mang kyrpang ha ka thungkam hapdeng ki ST/SC ka dei ka mat kaba la ïatai hakhmat ka Supreme Court ha ka por ba dang shim bishar ia ka mokutduma jong ka Indira Sawhney ha ka snem 1992. Ka paw ba mynta ka ïingbishar ka shim jingmut na ki jingkynthoh kiba la ai ha ka rai jong ka snem 1992 kiba kdew shai ba ka jingpharia ia ka mang kyrpang ha ka thungkam hapdeng ki kynhun kiba dang sahdien lah ban pyntreikam khnang ban khanglad ia ki kynhun kiba la roi ba kin ym lah ban shim ia ka bhah kaba la mang kyrpang na ka bynta kiwei pat kiba dang duna ha kiba bun ki liang. Kumta ha kane ka rai, ka ïingbishar ka pashat jingmut ba khnang ban lait na ka jingshah shim noh ne jinglah shilliang lah ban pynbynta ne pharia ia ka bhah thungkam hapdeng ki jaitbynriew kiba ïoh ia ka mang kyrpang. Kane ka ïadei thik bad kaei ba ka Reservation Policy 1972 ka leh hapdeng ki Khasi-Jaiñtia bad Garo ha Meghalaya.
Ka HYC ka pynpaw ba lada ka Supreme Court ka India ka pdiang ia ka jingpharia ia ka mang kyrpang ha ka thungkam hapdeng ki ST bad SC, kumta ka mang kyrpang ha ka thungkam ha Meghalaya ka dei ban long noh 50% na ka bynta ki Khasi-Jaiñtia, 40% na ka bynta ki Garo bad 3% na ka bynta kiwei pat ki ST. Hynrei ka don ka jingeh ha kaba ïadei bad kane ka jingdawa bad kata ka long lada ka Supreme Court ka mynjur ia ka jingpharia ka mut ba khambun ka bhah hap ban ai sha ki kynhun kiba sahdien, kumba ka Sorkar Punjab ka pyrshang ban leh da kaba ai haduh 50% ka bhah sha ki Balmiki and Mazhabi Sikh ki kynhun kiba sahdien tam. Ha kum kata ka khep shibun ka bhah kan hap ban leit sha ki jaitbynriew Garo bad kiwei ki ST namar katkum ka kaiphot, North Eastern Region: District SDG Index Report & Dashboard Baseline Report 2021-2022, ka paw shai ba ki District ha ka thaiñ Khasi bad Jaiñtia Hills ki la kiew shaphrang haba ïanujor bad ki District kiba don hapoh Garo Hills.
Sa kawei pat ka jingpynpaw jong ka HYC ka long ba lada ka Supreme Court kam pdiang ia ka jingpharia, kumta dei ban kyllum lang 93% na ka bynta baroh ki ST ha Meghalaya bad kane ka pynduhnong ia ki Garo bad kiwei ki ST. Shi sien peit ka formula 50% ia ki Khasi-Jaiñtia bad 40% ia ki Garo ka khring ka pah bha bad kam i don jingeh ban pyntreikam lada kiwei ki ST bad kiwei ki jaitbynriew kiba don ha ka thup ki nongshong shnong salonsar ki mynjur. Lada kim mynjur ka kam ka lah ban poi sha ïingbishar bad lada ka poi sha ïingbishar kaei ka ban mih? Hato ka ïingbishar kan bat pyrkhing ia u pud ba ym dei ban palat ia ka 50% ha ka mar kyrpang ha ka thungkam lymda lah ban pynshisha bad pynksan da ki nia kiba khlaiñ bad kiba don nongrim ba ka Jylla Meghalaya ka long kaba kyrpang.
Ngam artatien ba ka VPP ka la ïasyllok bad ki riewstad jong ka Aiñ bad Riti Synshar ha shuwa ban mih pyrthei ban dawa ban pynkylla ia ka Reservation Policy. Kum u riewshimet ngam lah ban peiphang ia ka jingdawa lymda pynkylla ia ka Riti Synshar. Hynrei kane ka long tang ka jingsngew jong nga shimet bad kiwei ki lah ban kynthoh pyrshah ia ka jingsngew jong nga. Ha kajuh ka por pat nga don ar tylli ki jingkyrpad kumne:-
Nyngkong eh, ka Expert Committee kam dei shuh ban pynslem halor kane ka kam bad ka dei ban phah kloi ia ki jingai jingmut jong ka sha ka Sorkar Jylla. Kaba ar, kito ki bym hun ia ka rai khatduh ba ka Sorkar kan sa shim, ki dei ban ujor sha ïingbishar bad kim dei ban byrngem byrsit.
Namar ba ka VPP ka la shim khia ia kane ka ishu kumta nga kyntu, ba lada jia ba ka Sorkar Jylla ka rai ban pynneh ia ka Reservation Policy kumba ka long, ka VPP ka dei ban lam khmat ban leit ujor sha ïingbishar da ka jingïarap ki riewsaid aiñ bad ki stad ki jhad. Ai ba ka ïingbishar kan ai ia ka rai bad lada ka VPP ka ksan kan dei ka jingjop kaba khraw bad khlem pep ha ka snem 2028 kan thaw Sorkar bad Synshar hi ia ka Jylla. Lada jia pat ba kam ksan ka nia bad lada jia ba ka bhah kaba 40% kaba baroh shi katta ki Khasi-Jaiñtia ki ïoh ka shah ot noh, kan dei ka jingshah rem kaba shyrkhei bad pateng la pateng un sah u dak jingkylli uba khraw halor ka jingleh jong ka VPP bad khamtam ia ka jinglong jong ki stad ki jhad kiba pynïasoh bad ka. Hynrei ka por kan sa batai bad ka por hi kan syrpai.
(Kane ka jingthoh ka dei ka jingsngew shimet)
