KA JINGKORDOR KI JINGBAM JINGDIH TYNRAI KIBA MIH NA KA MEI MARIANG

0

Da I Dr. Wadamika Lyngdoh, PhD

Ka jingpynneh pynsah ia ka sboh tynrai jong ka mei mariang kaba la don lypa hapoh ka mei ramew na ka bynta ki jingthung jingtep ban ïoh ïa ki jingbam kiba tei ïa ka met ka phad jong ngi bad na ka bynta ka jingkoit jingkhiah kaba paka bad ki jhur ki jhep ruh kiba ngi ïoh ki long kiba neh slem bad kim ju pyut thala. Ka jingpyndonkam tang ïa ki sboh tynrai jong ka mei mariang ïa ki jingthung jingtep bad bam ïa ki jingbam kiba khuid basuba ka dei kawei na ki bynta ba kongsan tam ha ka jingim jong ngi ki brïew. Kane ka dei ka jingshisha kaba ju pyndonkam ha baroh ki thain lam mihngi jong ka ri Khasi Jaintia ha Meghalaya, India. Ka long kaba rïewspah ha ka spah mariang ha ka rep ka riang tynrai kaba hiar pateng naduh hyndai hynthai kat kum ka jinghikai jong ki longshuwa manshuwa jong ngi. Ka ri jong ngi ka long kaba pher bad kaba phylla ban ïanujor bad kiwei kiwei ki jaka ha ka jinglong kyrpang jong ki jingthung jingtep jong ngi kiba la don lypa ha ki ïa ki kynja dawai kiba bha tam kiba lada ngi bam ïa ki ki long kiba tei bha ïa ka met ka phad ïa ka jingkoit jingkhiah nadong shadong bad kiba neh slem.
Ka jingpynmlien ban pyndonkam tang ïa ki sboh mariang ka dei ka jingim kaba janai. Ka jingjur jong u slap ha kine ki thain jong ngi ka pyntlot bor noh ïa ki dawai (Chemicals) sboh ba pymmih da ka sorkar bad ka pynkhain ïa ki sboh tynrai kiba mih hi naka mei mariang. Ki jait bynrïew tynrai (indigenous) kum ki Khasi, Ki Jaintia bad ki Garo ki shaniah biet tang ha ki sboh ka mei mariang ha ka rep ka riang kaba ki ju pyndonkam da ka sboh masi nangta ki sla dieng sla seij ki jyrmi bad kiwei kiwei kiba ngi ïoh na khlaw na btap. Haduh mynta mynne ngi ju pyndonkam ïa ki kat kum kaba la buh la tang u men barim kaba bha tam. Ka long kumne harum: – bashuwa ban ngin thung ngin tep ngi ju lum ju lang ïa ki niut ki nier ki sla ïap ki dieng ïap bad kiwei kiwei ngi pynlang shi jaka, shi shi lynnong bad ki sa thang ïa ki da kaba tap da u khyndew nalor kaba ki ju khot ka thang bun. Ban pynsboh bha ïa ka khyndew bad pynneh pynsah ruh ïa ka sboh mariang kaba shisha kaba ngi ïoh na ka mei mariang ym dei da ka jingleh jong ki stad saïan.
Ki jhur kiba khlem pyndonkam dawai kiba khuid kiba suba kiba pynbha ïa ka koit ka khiah jong ki brïew baroh, ïa kine la tip bad ithuh da ka sorkar India lyngba ka jingïoh khusnam jong ki katto katne ki nongrep kiba rep ha kane ka rukom kumba la hikai u men barim. Katto katne na ki jingthung kiba la ïoh nam ki long u shynrai lakadong uba don ha u ki kynja dawai kynja rong bakhlain bad babha tam na ka bynta ka koit ka khiah bad ka jingkhlain jong kine ki kynja dawai badon hapoh jong une u shynrai ki long haduh khatar shah (12%). U sohñiamtra uba mih na ri khasi jong ngi u long uba bun bha ka vitamin C kawei pat na ki jait jingthung kum u ingmakhir ruh u dei u wei na ki dawai ba bha tam na ka bynta ka koit ka khiah. U sohtrun ruh u dei u wei na ki jait jingthung uba pynmih bun ïa ka um shini kaba khlain haduh kumba khatsaw haduh khathynrïew ki kynja dawai kiba mih ha ri khasi ki long kiba pher bad kiba bha tam ban ïa nujor bad kiwei pat kiba ngi ïoh na kiwei ki jaka.
Ki jait krai kiba bha tam kiba ngi ïoh na ri khasi jong ngi ki long kine harum :-
U raishan (basoh kum u kba) une ki ju pyndonkam ha kaba shet ïa ki jingbam bad bun jait ki jingbam ngi lah ban ïoh na une u krai.
U raitruh (ba ju pyndonkam ha kaba shet kyiad) bad ka kyiad kaba ngi ïoh na une u krai, ngi lah ban pyndonkam ha kaba dih lane shna dawai.
U raisoh (basoh kum u rïew hadem) une ruh ki ju pyndonkam ha kaba shetja kaba ki ju ong (ki ong ka ja krai) bad kiwei kiwei ruh ki jait jingbam.
Kine ki jingthung kim mut tang na ka bynta ka rep ka riang hynrei ki don ruh ka bor kaba khlain bad kaba rïewspah ha ka jingdon ki dawai kiba pynbha bad pynkhlain ïa ka met ka phad ki jait bynrïew. Ka Food Safety deparment jong ka Meghalaya ka trei bor bah ban lum ban lang kum ïa kine ki nongrep kiba pyndonkam hok tang da ka sboh mariang khlem pyndonkam dawai (chemical). Ïa kane ki ju pynkup burom bad ai khusnam ïa kiba kum kine ki nongrep manla u snem namar kine ki dei ki jait jingthung kum u shynrai, u sohniamtra, ingmakhir, sohtrun bad ki jait krai ki long kiba bha tam na ka bynta ka koit ka khiah bad ki jait vitamin baroh ba ngi ïoh na ki. Donkam ka jingpynithuh na ki shnat trei kam jong ka food safety ba kin long kiba shngain ïa ki paidbah ban pyndonkam bad bam ïa kine ki jait jingbam, kiba ïoh jingsumar sukher hi tang na ka mei mariang.
Ka jaka trei kam jong ka food safety ka ai jingkyrshan ïa baroh ki nongrep kiba rep ha kane ka rukom lyngba ka jing ïasnoh kti lang bad kiwei pat ki jaka treikam jong ka sorka Meghalaya ban pynkup burom bad ai syrnod ïa kino kino kiba trei shitom na ka bynta ka koit ka khiah jong kiba bun balang baroh kane ka jingpynkup burom ka long shibynta ïa kito ki nongrep kiba rep bha ïa u shynrai, u soh niamtra, u ingmakhir bad sohtrun bad kiwei kiwei pat ki jait jingbam tynrai kum ki krai. Kine ki jait jingthung ym ba ki mih hi tang da ka sboh mariang hynrei ki pynmih ruh ïa ki bor dawai kiba khlain bad kiba bha tam bad kiba pynbha ruh ïa ka koit ka khiah. Ka jingïadon bynta lang jong ki nongrep bad ka shnat treikam jong ka food safety ka pynmyntoi ïa baroh ki nongshong shnong jong ka ri khasi bad Jaintia ban ïoh ïa ki jingbam kiba khuid basuba bad kiba long dawai ban pynjah bad pynduh pyndam ïa baroh ki jait jingpang kiba don ha ka met u brïew.
Ha Meghalaya jong ngi ka jingdon jong ka shnat treikam commissionerate of food safety kaba dei hapoh ka jing pynïaid jong ka Health bad Family Welfare Department ka pynthikna ba ki jingbam jingdih kiba pynmih na ri Khasi, Jaintia bad Garo ki long kiba bha tam naka bynta ka koit ka khiah jong u paidbah. Ka shnat treikam jong ka food safety kat kum ka standard act ka jong u 2006 lyngba ka ain bad ka pule puthi bad ka jingpynlong ïa ki jingïalang bapher bapher, kane ka kynthup lut ïa baroh ki nongdie jingbam, ki nongshet, ki nongrah jingbam na kawei ka jaka sha kawei pat bad ki nongsong ïa ki jingbam, ka shnat treikam jong ka food safety ka peit pyrman khnang ba kine baroh kidei ban long kiba khuid ba suba.
Ka jinglam lynti jong ka shnat treikam food safety ha ryngkat ka jing jurip na ka por sha ka por ka pynlong ïa ka shnat treikam jong ka food safety ban da puson bha ïa ki rukom treikam baroh shwa ba kan ai ïa ka license ïa kino kino kiba sdang ïa ki kam khaii pateng jong ki marbam mardih bad ruh ba ki jingsong jong ki marbam mardih ki dei ban biang ki jingbatai ïa ka jinglong jong kito ki jait jingbam bad ki dei ban don ruh ïa ka shap jong ka FSSAI.
Kawei na ki kam kiba kongsan tam jong ka shnat treikam food safety kaba man ka por ka dei ka jingleit jurip khah khah ïa ki jaka trei kam kiba pynmih ïa ki marbam mardih, ki dukan die jingbam, ki dukan die sha die ja bad kumta ter ter. Lyngba ka jingïatrei lang jong ki officer ka pynlong ïa ki nongshong shnong baroh ba kin ïoh ïa ka bam kaba khuid basuba. Ka food safety ka buh ruh da ki kyndon na ka bynta baroh ki brïew kiba trei ha kine ki kam ba ki dei ban bud thikna kat kum ki kyndon ba la ai ha ki lada kino kino kiba pynkhein ïa kita ki kyndon kin ngat ha ki jingpynshitom kat kum ka ain khnang ban ïada ïa ki nongbam nongdih ba kin lait na kino kino ki jingpang jingshitom da kaba bam da kino kino ki jait jingbam ki bym long.
Kane ka shnat treikam ka peit pyrman bha khamtam ïa ki jingsong plastic namar ba ïoh dei ki jingbam ba snïew hynrei kiba shu pynibang tang da ki jait rong nalor namar kine ki lah ban ktah ïa ka jingkoit jingkhiah suki jai bad wanrah pat ïa ki jingma jingmynsaw hadien habud.
Kumba la ong haneng ka food safety ka pyrshang tyngeh ïa ka Meghalaya da ka jingïatrei lang bad kiwei pat ki shnat treikam ka pynkup burom bad ka ai syrnot bad ka GI shap ïa kane ki ju leh ryngkat ka jingïatrei lang bad ki shnat treikam bapher bapher jong ka sorkar bad ki seng bhalang ban pynkïew ban pynïar ïa ka jinglong tynrai bashisha jong ka Meghalaya ka (MOVCD-NER) ka ai jingïarap ha ka ban ai jinghikai ïa ki nongrep ym tang ban thung ban tep hynrei kum juh ruh ban pynïaid ïew ïa ki. Ka ai jinghikai ruh ïa ki rukom rep ban pyndonkam beit da ka sboh mariang ban lait ka ai dawai (chemical).
Ha Meghalaya jong ngi ka jinglong shisur shijingmut bad ka tip brïew tip Blei jong ka jait bynrïew jong ngi ka long kawei na ki kam ba khlain tam kaba ïa dei bad ka mei mariang ki ïa leh kat ba lah ban pynkhuid ban pynbha ïa ka mei ramew ha kaba ki rep ki riang ki thung ki tep da kaba khuid ba suba tang da ki sboh mariang kiba mih hi halor ka mei ramew. Kane ka long shi bynta ïa ka jingim jong ki brïew namar haba ngi bam tang da ki jingbam ba mih hi na ka mei mariang khlem pyndonkam dawai (chemical) ei ei ngi ïoh ïa ka met ka phad kaba shait ba khlain bad ngi long ruh kiba im tymmen shong prah shong shang. Ka jingpyndonkam ïa ki jingbam tynrai bad ruh ïa ki tiar shna da ki kti ka long ka ïaid ïew bha bad kane ka pynlong ïa ngi ban ïa kynduh bun ki paralok bad ka jingïamir jingmut mar kylliang na ka bynta ban pynieng rasong ïa ki jingbam tynrai ki ban tei ïa ka jingkoit jingkhiah haroh shi satlak ka pyrthei. Ka jingai jinghikai ïa kine ki rukom u men barim ïa ki longdien mandien ki jong ngi kan pynkïew shaphrang bad kan pynneh bad pynsaphriang ïa ki nuksa babha sha kiwei pat ki ri bad kane ruh ka long shi bynta ka jingïohkam ïoh jam jong ki khun samla jong ngi khnang ba kin lah ban ieng ha la ki jong ki kjat.
Ka jing ïamir jingmut lang jong ki rïew shemphang kiba ïa dei ha ka liang jong ka jingstad tynrai bad ki rïew shemphang kiba dei ha ka liang jong ka jingstad saïan ka pynlong ïa ki brïew jong ka ri Meghalaya ban tih bad wad bniah shaphang ka rukom im tynrai bad ka rukom im ki stad saian. Ïa kane la ai jingkyrshan da ka sorkar pdeng kum ka MOVCD-NER ban pynshlur ïa ki nongrep khnang ba ki jinglong tynrai kin neh kin sah bad kin nang kïew irat, ka ïew die ïa kine ki mar bam tynrai kan nang heh kan nang ïar na kawei ka por sha kawei pat. Dei ban nang pynjanai shuh shuh ïa kane khnang ba ka ri jong ngi, ym tang ba kan kïew ha ka ïoh ka kot hynrei ban pynlong ïa ka ri India baroh kawei, ka ri jong ka jingkoit jingkhiah, ka ri jong ka khuid ka suba bad ki ri tip brïew tip Blei.
Ka rep ka riang tynrai bad ka bam ka dih tynrai jong ka ri jong ngi kim dei kiba la shah kyntait sharud hynrei ki dei u maw nongrim bakhlain tam ki ban ïai neh ïai sah shiarta pateng la pateng na ka bynta ka koit ka khiah jong ka ri bad ka jait bynrïew hi baroh kawei. Ka jingpynneh pynsah ïa ki rukom rep tynrai ha ka ri jong ngi ha ryngkat ka jingshim khia ka sorkar ban nang kham pynbha bad pynjanai shuh shuh ka dei ka kam kaba ha khmat duh na ki mat trei kam jong ka sorkar, na ka bynta ka bha ka miat jong ki paidbah nong shong shnong jong ka ri khasi. Ki nongshalan ïa ki marbam mardih ki dei ban pynthikna ba ki jingbuh jingsat bad ruh ki jingsong ïa ki marbam mardih ki dei ban long kiba khuid khnang ba ki long kiba ïaid ïew bha sha baroh kawei ka ri India bad shabar ri ruh kumjuh, ba kan long ka jinghikai ïa kiwei pat ki jaitbynrïew ba kin pynmlien ban bam ïa kine ki jait jingbam kiba khuid basuba bad ruh ki ban tei ïa ka met ka phad ba kin long kiba shait ba khlain nadong shadong bad ba kin im slem, im tymmen shong prah shong shang.

Leave A Reply

Your email address will not be published.