Ka jingbym don ïa ki jaka la ka jong : Ka jingeh kaba lah ban ap jingma ïa ka lawei

Shillong, Jymmang 09: Ha ka 22 tarik u Ïaiong, 2022, ka Career Guidance and Counseling Committee jong ka Sohra Government College kala pynlong ïa ka workshop ba shisngi halor ka matpdeng “Ka rukom bam tynrai – Ka jubab ban weng ïa ki jingeh na ka jingkylla ha ka jinglong jingman ka suiñbneng”.
Ka College kala khot sngewbha ïa ka NESFAS bad ka Charlotte Milbank, kaba leh ïa ka wad bniah PhD na ka skulbah Cambridge ban ïashimbynta ha kane ka programme. Ka Charlotte Milbank ka dang thoh ïa ka thesis halor ki bam ba ïoh na ki khlaw bad kala jied ïa ki lai tylli ki jaidbynriew trai muluk ka Meghalaya na ka bynta kane ka wad bniah. Ka jingkren jong ka halor ka phang ‘Ki bam ba ïoh na ki khlaw na ka bynta ka jingshngaiñ ha ka jingdon ka bam bad na ka bynta ka jingkoit jingkhiah katkum ki rukom bam tynrai’ ka dei ka bynta ba kongsan ba la ïakren ha kane ka workshop.Kala kren shaphang ka jingkongsan jong ki jait jingbam ba ïoh na ki khlaw ha kaba ïadei bad ka jingthngan, ka jingduna bam bad ka jingjulor ka mariang sawdong sawkun.
Ha kaba kut, ka la kren ruh halor ka jingkongsan ka wad bniah jong ka na ka bynta ban ïoh ai jingmut sha ki mat treikam. Ka kynhun na NESFAS kala ai la ki jingbatai, bad kawei na kine ka dei halor kumno ka rukom bam tynrai ka lah ban pynduna ïa ka jingeh na ka jingpynjulor ïa ki jingthaw ba im ba don ha ka mariang. Ha ka por ba la ai ban kylli jingkylli, ka Charlotte bad ka kynhun na NESFAS kila ïoh ïa ki jingkylli, bad kawei na ki jingkylli ka dei halor ka jingbymdon jaka ki nongrep ha Meghalaya.
Iwei na kiba wan sngap ila kren halor ka jingnang duna ki jaka rep ha ka jylla. Ha Ri Bhoi, katkum ka jingong une uba wan sngap, ula ong ba ka jingwan ki briew na Shillong ban thied ïa ki jaka ba seisoh ka lam sha ka jingeh namar ba ki pyndap noh da ka khyndew ban shna petrol pump. Ka jingthied jaka da ki briew nabar ka district kala nang jur ha Ri Bhoi. Ïa ka jaka la thied ym tang na ka bynta ban shna petrol pump, hynrei ban shna ïa ki jaka ri jingri ne ban aiwai kylla sha kiwei. Ki don bun ruh kiba thied ïa ki jaka ban ïoh die kylla hadien katto katne snem namar ba lah dor bha. Katkum ka jingtip ba la ïoh na ka khanasamari ka snem 2011, 76 na ka 100 ki longïing ha Meghalaya kim don la ka jaka bad lah ban antad ba bun na kine ki dei na Ri-Bhoi.Kane, lehse, kan dei ka jingbakla bakhraw. Bun na kine, lehse ki dei ruh na East Khasi Hills.
Katto katne taiew bala leit, ha ka participatory natural resources assessment workshop bala pynlong da ka NESFAS (North East Slow Food and Agrobiodiversity Society) ha kawei ka shnong ha East Khasi Hills, la pynpaw ba ym don iwei ruh ha kata ka shnong kiba don jaka la jong ban shna ïing ne ban rep. Ïa ka jaka baroh la long trai da kawei ka Kur kaba la aiwai kylla sha ki nongshong shnong hangta na ka bynta 15 snem. Ka durbar shnong kala aiwai kylla sha ki katto katne ki longïing ha ka shnong kiba aiwai kylla pat sa sha kiwei ki longïing na ka bynta 4 snem. Kaei kaba jia ka long ba don lai syrtap kiba long trai ha ka shnong. Ha kum kane ka khep, kiba don ha trai eh kiba ju siew bun na ka bynta ka jingpyndonkam ïa ka jaka. Kane ka jia namar ba ki trai ki hap ban ïoh bun ka bai wai ban ïohnong. Kum ka nuksa, lada ka bai wai ba lum da ka Kur ka long 2000/- tyngka shi akar ha ka shisnem, ka durbar shnong kaba aiwai kylla sha ki longïing ka hap ban lum tam ban ïa ka 2000/- tyngka shi akar ha ka shisnem ba kan lah ban siew ïa kiba halor bad ban ïohnong. Kine ki longïing pat ki hap ban shim tam shuh shuh na ki longïing ba wai biang ban mih ka dor bad ban ïohnong. Ha kaba kut, kito kibym lah ïoh ki dei ma ki kiba siew kham bun. Kane ka long pyrshah ïa ka nongrim ka jingleh hok ha ka imlang sahlang.
Kane ka shnong kala don naduh ki por phareng. Hynrei ki longïing hangne pat kim pat ju long trai ïa ka jaka kaba ki sah ne trei. Ym tang ba ka pynnoh mynsiem hynrei ka pynwit ruh – ka kynhun trai muluk bym long trai ha la ka shnong. Kaba pynwit eh ka dei ba, kumba la lap na ka jingwad bniah ka NESFAS, ba kane ka ju jia bha ha kiba bun ki bynta ka East Khasi Hills. Kane kam dei kaba shu jia khyllah hangne. Kumta ka jingkylli kaba mih ka long haduh katno kala rim kane ka rukom? Kane ka dei kabym shai. Ka jingïapher hapdeng ki jaka shimet ne ki ri kynti bad ki jaka raid ne ri raid ka i kumba kala don naduh hyndai. Ka jingsynshar ki dohlieh kala pynjur ïa kane ka jingpyniapher kaba lam sha kane ka jingeh. Na ka bynta ki jingtip ba bniah halor kane, lah ban pule ïa ka kaiphod bala ai kyrteng ‘Land tenure system and landlessness in Meghalaya: a Literature Review’ da u Jakrimre Momin bad Bhogtoram Mawroh na ka website jong ka NESFAS. Sa kawei pat ka jingthoh ba lah ban ïarap ha ka jingsngewthuh shaphang ka jingkylla ha ka rukom bat khyndew (kata, na ka jinglong trai ka shnong kaba hiar sha ka jinglong trai shimet) ka dei ka 2019 ‘Citizen’s Report on the Unregulated Coal Mining in Meghalaya’. Ïa kane ka jingthoh lah ban ïoh na https://raiot.in/download-citizens-report-on-the-unregulated-coal- mining-in-meghalaya/. U nongthoh u dei u dkhot ka drafting committee kaba la ai ïa ka kaiphod sha ka Supreme Court. Ka ïingshari kala kren shaphang kane ka kaiphod ha ka jingbishar ba khatduh jong ka halor ka jingtih dewïong.
Ki lah ban don kiban ong ba kane ka jingpynbeit ba mynta kam dei ka jingeh bakhraw. Namar ba ka jia hapdeng ki dkhot jong kajuh ka shnong ne para doh para snam, kan ym don ka jingkhñiot beiñ. Ka jingshem ha ka shnong kumba la thoh ha kane ka article ka pyni da kumwei pat. Katto katne snem mynshwa, ka Kur ba long trai ïa ka jaka kala tyrwa ba baroh ki longïing ha ka shnong kin hap ban siew ïa ka kynja khajna. Ïa kane la kyntait da ka durbar shnong da kaba ong ba ka long pyrshah ïa ki rukom hyndai jong ki Khasi. Kane lehse ka mih na ka rukom ba ju leh ha rilum Jaiñtia. Hashwa ki por ban wan ki phareng, ka Hima Jaiñtia ka dei kawei na kiba khlaiñ tam kaba la mih na ki lum ka Meghalaya. Kane kala nang ïar ka jingsynshar wat sha ki thor ka Sylhet ha kaba la seng ïa ka Jaiñtiapur kum ka nongbah jong ka Hima. Kumba la khmihlynti, ka jingwan poi ki phareng ha ka thaiñ kala wanrah ïa ka jingïakynad hapdeng ka Hima Jaiñtia bad ki phareng. Ha kaba khatduh, ha ka 15 tarik u Lber, 1835 kane ka Hima kala duh ïa ka jinglaitluid bad la kurup noh ïa ka da ki phareng. Kane kam mut ba ki briew ka Jaiñtia kila pyndem pura ha ki nongwei.
Ha ka snem 1860, ïa ka khajna House Tax la pyntreikam ha rilum Jaiñtia. Ïa ka jingpyntreikam ïa kane la pynbna paidbah da u Manik Pakyntein ha ka Dorbar ba la long ha Mïnkoi Pïrdi ha ka snem 1859. Ha kajuh ka snem, la pyntreikam ïa kiba bun ki jinglum khajna ba kynthup ïa ka Income Tax bad ki khajna khaïi. Ki briew ka Jaiñtia kila pyrshah ïa kane. Kaba la wanrah ïa ka jingïaleh pyrshah ka dei ka rai jong ka sorkar phareng ban pynsangeh ïa kawei ka jinglehkmen jong kane ka thaiñ. Ïa kane ka jingïaleh pyrshah la ïalam da U Kiang Nangbah. Ba la kha na ka kmie jong u, ka Rimai Nangbah ha Tpep-Pale, Jowai, ula long u nongrep ha kaba u kñi jong u ula ju ïakhun pyrshah ïa ki phareng. Haba u Kiang Nangbah ula ïohsngew shaphang kane ka jingthmu ban lum khajna, ula pynban ba, “Ki trai shnong kim ju siew khajna sha ki nongwei”.
Ka jingïaleh pyrshah kala kut haba la kem ïa u Kiang Nangbah da ki phareng hadien ba ula shah shet kylla ha uwei na ki paralok jong u. La bishar ïa u bad la phasi ha Ïawmusiang ha ka snem 1862. Kaei kaba kane ka Kur ka tyrwa sha ka shnong ka ïasyriem ïa ka khajna house tax ba la thmu ban lum da ki phareng. Ka jingthmu ban lum da ki briew ba na shnong hi ka pyni ïa ka jinghiar ka longbriew manbriew kaba ha ka jingshisha mynshwa ka ju don ka jingtehsong. Ka pyni ruh ïa ka jingjynjar ba mad da ki briew bym don jaka la jong ha ka jylla. Ka lah ban long ba ha ki por ban sa wan, kane ka jinglong jingman ka lah ban nang sniew shuh shuh ha kaba yn lah ban mih sa da u Kiang Nangbah bathymmai; ha kane ka kynti, ym ban ïakhun ia ki nongwei hynrei ïa ki nongshun ba napoh (kum uta u paralok ba la shet kylla ïa u) ban pyllait im ïa ki trai muluk.
Shaphang u nongthoh:
U Bhogtoram Mawroh u dei u Senior Associate, Research and Knowledge Management ha NESFAS bad lah ban thoh sha u ha bhogtoram.nesfas@gmail.com