Hato ka jingkhihwin ban wanrah ïa ka Article 371 ka don nongrim?

Ha ka por ïalap elekshon ngi ïohi bun jait ki jingtyrwa sha ki paidbah. Baroh ki candidate ki kular ban ïada ïa ka jaitbynriew Khasi-Jaiñtia. Baroh ki kular ban ïada ïa ka jinglongtrai halor ki khlaw ki btap, ki um ki wah bad ka khyndew ka shyiap. Ki don ki seng pat kum ka VPP kiba ong ba kin ïaleh ban wanrah ïa ka Article 371, khlem da batai bniah pat lada kata ka jingwanrah ïa kane ka kyndon kan ïarap ne em ïa ki briew jong ngi bad lada kata ka Article 371 ka kham lah ban ïa ka 6th Schedule.
Nyngkong eh ngi hap ban sngewthuh ba ka 6th Schedule ïa kaba u Rev JJM Nichols Roy u la trei borbah ban pynurlong ka la ai ïa ki rit paid riewlum ïa ka hok ban ïada ïa la ki riti ki dustur, ïa ka khyndew ka shyiap bad ba ngin dang ïai bteng ruh ïa ka jingsynshar kumba la leh ki ba ha shuwa jong ngi mynnor lyngba ki dorbar raid, bad dorbar shnong. Dei tang ha ka jylla Meghalaya ba ka 6th Schedule ka dang trei kam wat haba ngi la ïoh ïa la ka jong ka jylla (statehood). Ha kiwei pat ki jylla ka 6th Schedule la ai tang na ka bynta ki rit paid. Ka Nagaland kam don ïa ka 6th Schedule. Ha Mizoram ka 6th Schedule ka trei kam tang na ka bynta ki lai tylli ki rit paid – kata ki Lai, Mara bad Chakma. Ha Assam la ai ïa ka 6th Schedule na ka bynta ki Bodo, Karbi bad Dimasa kiba dei ki riewlum ha ka jylla ba la synshar da ki heh paid Assamese.
Hato kita ki seng kiba ïeng ïaleh elekshon halor ka nongrim ban wanrah ïa ka Article 371 ki shem ba ka 6th Schedule ka duna ïa ki bor bad ki iktiar ban ïarap ban pynneh pynsah ïa ki riti ki dustur jong ngi? Hato ka jingtlot lane ka jingdkoh ka don ha ka 6th Schedule ne ha ka jingtrei kam ki District Council? La ju ong ba ka jingkhlaiñ jong kano kano ka aiñ ka shong ha ka jingpyntrei kam ïa ka.
Ha Manipur ym don 6th Schedule wat la ki don bun ki rit paid kiba shong basah ha ki rilum kum ki Hmar, Kuki, Paite bad kiwei kiwei. Ha u snem 1971 la pyntreikam ïa ka Article 371 C ha kaba la ai bor ïa u lat ka jylla Manipur ba un thung ïa ka Komiti kaba kynthup ïa ki MLA kiba shah jied napdeng ki riewlum (tribal) ha ka dorbar thaw-aiñ ba kin pynlong ïa kata ka Hill Council ka ban peit bad khmih ba ki district kiba hap hapoh jong ki kin ïoh ïa ka roi ka par kumba ïoh lem ki Meitei kiba shong basah ha ki jaka ri thor kum ka Imphal bad kiwei ki distrik kiba marjan. Kiba peit pyrman bha ïa ka jingtrei kam kane ka Article ki ïohi ba long kaba tlot bad ka bym lerkam. Ki MLA riewlum kim don bor eiei ruh. Kim ïoh skim pynroi eiei ruh bad ka roi ka par baroh ka long tang ha ka ri thor sawdong ka Imphal ba shong ba sah ki Meitei ki bym dei ki tribal. Dei namar kane ka jingpynduh bor ïa kita ki Hill Council ba sa mih ka jingïakhih ha u bnai Jymmang 2023. Ki riewlum Kuki -Chin bad ki Naga ruh kiba ha Manipur ki kwah ïa ka 6th Schedule namar ki ïohi ba ka don ka bor synshar kyrpang na ka bynta ki riewlum hynrei kim ïoh satia ïa ka.
Mangi pat hangne nalor ba la don ka bor bad ka iktiar kaba khlaiñ ngi dang ïa thaw sa kiwei pat ki jingdawa kiba khlem Nongrim. Ka bor ban dawa ïa ka Article 371 ka dei jong ka sorkar jylla. Hynrei ka sorkar kan hap pyni balei ba donkam sa ïa ka Article 371 nalor ba lah ïoh ïa ka 6th Schedule. Ka sorkar kmie kan kylli kiei ki jingdkoh jong ka 6th Schedule ba ngi dawa ban ïoh sa ïa ka Article 371. Ngim dei ruh ban klet ba dei kane ka sorkar NDA kaba la ïalam da u myntri rangbah duh ka ri, u Narendra Modi uba la pynduh pyndam syndon ïa ka jingtrei kam ka Article 370 ha Jammu bad Kashmir namar la shem ba ki kyndon kiba kyrpang kiba ai bor ïa ka sorkar jylla hangto kam lah ban teh lakam ïa ki lehnoh kiba ïatrei lang bad ki para lehnoh na Pakistan. Ka jingpynïap briew katba mon bad ba jingïoh jong ki seng lehnoh ban leh katba mon ka long namar ba ka sorkar jylla kam lah ban tehlakam ïa ki. Ynda lah weng ïa ka Article 370 lah sdang kynjah kita ki lehnoh bad la duna ruh shibun bah ka jingïasiat ïa pynïap briew.
Kam long kaba suk ban shu dawa ïa kita ki ‘special provision’ lane ki jingïada kyrpang khamtam lada ki ïaid shabar u pud jong ka riti synshar ka ri (Constitution). Katkum kita ki seng saiñ hima kiba dawa ban wanrah ïa ka Article 371 ki kdew ba ha Nagaland ki aiñ kiba pynmih da ka sorkar kmie kim lah ban trei kam tad haduh ba la ïaid lyngba bad rai da ka sorkar jylla. Hynrei don kiwei pat ki bynta ha kiba ïadei bad ka jingtih ïa ki mar spah khyndew kum ka umphniang lane u dewïong ba ka sorkar kmie ka don ïa ka bor ban tuklar. Ha Meghalaya kita baroh ki don hapoh ka jingpeit ka District Council kaba dei ban ai ïa ka No Objection Certificate ïa kino kino ki riewshimet lane ki kompeni kiba kwah ban tih dewïong lane mawshun ne uno uno u mar spah khyndew.
Ban shu pynkhie khohreh ïa ki paidbah da kaba ïalam bakla ïa ki ka long kaba mynsaw. Dei na kane ka daw ba ki skul naduh ki klas kiba rit ki dei ban hikai bha shaphang ka 6th Schedule bad ki bor ki iktiar kong ka. Lada ngim wad jingtip bad sah biej, kin don bun ki ban ïalam bakla ïa ngi. Ha ka ri synshar paidbah ngi ki paidbah ngi dei ban long kiba tip bad kiba wad jingtip khnang ba ngi jied nongmihkhmat da ka jingtip briew bad ka jingstad.