Ka long kaei kaei kaba ngi dei ban sngewkhia haba ngi ïoh ïa kita ki thup jingtip kiba la ai ïa ngi da ki tnad jong ka sorkar India kaba ong ba ka jylla Meghalaya ka long kawei na ki jylla ba duk tam na ki jylla baroh. Kane ka jylla ka long ba lai na sha tdong ha ka jingduk. Te kumno keiñ ngi leit poi sha kane ka apot bad kiei ki daw kiba kongsan kiba pynlong ïa ki briew jongngi ba kin duk tasam kumne. Ki don katto katne ki daw kiba ngi dei ban ïatai bad ïathir bha kum ka jaidbynriew. Hynrei bunsien ngi ïa shongshit pynban ïa kiei kiei ki bym tei ei ei ruh em ïa ka imlang ka sahlang ka jongngi.
Kawei ka daw bah kaba pynlong ïangi ba ngin hiar ha ka ïoh ka kot ka dei ka jingbun khun palat. Ha sor mynta ki longkmie longkpa kiba lah nang lah stad kim kwah khun shuh palat ïa ka arngut. Kane ka long ka juk stad bad ki don ki lad ki lynti ban pynjlan khun lane ban ym ïoh khun shuh haba lah kha arngut lane katba kot ka bor ban pynheh pynsan ïa ki. Bunsien ngi ïohsngew ïa ka jingong, “ki khun ki dei kiba ai U Blei; hap pdiang katba ai.” Kane ka long ka jingsngewthuh bakla namar kan myntoi aiu ban kha ki khun shibun ngut khlem da lah ban pynbiang ïa ki jingdonkam jong ki. Ki khunlung khynnah ki donkam ïa ka bam kaba tei namar lada kim ïoh ïa ka bam kiba tei ka bor pyrkhat jong ki ruh ka tlot. Kine kiei kiei ki long kiba lah batai da ki doktor. Ha ka jylla Meghalaya pat ki survey lane ki jingwad jingtip baroh ki kdew shai ba ki bun palat ki khynnah kiba duna ïa kata kaba ong da ka ktien phareng – ka nutrition kaba mut ka jingtei ïa ka met ka phad, ïa ki shyieng bad ki ksah bad ïa ka bor jabieng ruh.
Lehse kawei na ki daw ba bun palat ki khynnah kiba pep skul tang shiteng por khamtam eh ha ki nongkyndong jongngi ka long namar ba ka jabieng jong ki kam kot satia ban sngewthuh ïa ka jinghikai bad jingbatai ki nonghikai, khamtam ha kaba ïadei bad ka jingkheiñ bad ka saians. Ka saians ka long kaba kongsan eh ban tip namar ka jingbatai ka ïaid katkum ki kyndon thik pa thik. Ki khynnah kiba kwah ban shim ïa ka laiñ saians namar ki kwah leit pule engineer lane doktor ki hap ban long kiba proh bha bad kiba kloi ruh ban kylli jingkylli na ki nonghikai haba kim sngewthuh ïa ka jingbatai.
La shem ba ha ka jylla Meghalaya kiba bun ki skul sha nongkyndong kim ïoh satai ïa ki nonghikai kiba tbit ban hikai Jingkheiñ (Mathematics) bad ka Saians (Science), na ka jylla lajong bad napdeng ki para Khasi-Jaintia lajong. Don ki skul kiba pynïaid da ki riewshimet (private school) kiba wanrah ïa ki nonghikai kiba biang tam wat la ki dei kiba nabar jylla lane kiba na ka jylla hi tangba kim dei ki Khasi- Jaintia. Haba thung nonghikai ki skul bad kolej ki dei ban wad ïa ki nonghikai kiba tbit ban hikai, ym ban thung tang da ki para jait lajong.
Ka jingbun khun ka pyntlot ïa ka kmie bad haba ka kmie ka tlot te i khun iba ka pun ruh i tlot. Ki doktor sha nongkyndong ki la pyrshang tyngeh ban pynsgewthuh ïa ki kynthei kiba dang dei ban kha ban pun ba lada kim pynkut noh ka jingkha khun hadien ba la ïoh ar lane laingut ki khun, kan wan ka jingeh shibun hakhmat jongki. Kam long kaba suk ban pynbam ïa I khunlung da ki jait jingbam kiba tei ïa ka met bad ka jabieng kum ki soh ki pai, ka dud bad ka pylleng namar kine ki dei ki kynja bam kiba rem dor. Ka jingbymïoh ïa ki jingbam ba tei ka ktah suki suki ïa ki khunlung-khynnah. Kumba la batai haneng ki kham duna ïa ka bor pyrkhat hi ruh. Nalor ba lah duk lypa nalor sa ka jingbun khun ka lah nang ktah shuh shuh haduh ba hap pynpep skul noh. Lada khlem ïoh ban leit skul kumno keiñ yn ïoh kam ïoh jam bad yn kiew ka thoh ka pule bad ka jingïatai nia halor ki nongrim bapher bapher kiba ïadei bad ka synshar ka khadar; ka ïoh ka kot, ka rep ka riang, ka jingïadie, ïathied, ka jingseng kam seng jam bad bun kiwei ruh.
Ha kiba bun ki ïing ngi shem ba ynda la ïoh ar lane laingut ki khun u kpa ka ïing u iehnoh jyndat ïa ka tnga bad u lei poikha noh sa shawei. Namar ba ha ka dustur Khasi-Pnar ngi shim jait na ka kmie, ki khun ki don beit bad ka kmie. Kata ka kmie kaba lehse ka jingnang jingstad ka dang duna, ka hap ban bylla sngi ban pyndap pynbiang ïa ki khun. Hato pyrkhat katno ka jingeh na ka bynta kano kano ka longkmie kaba bsa khunrei. Hato ka lah mo ban buh skul ïa ki khun; ban thied kot thied sla, ban siew bai skul bad kumta ter ter? Dei hangne ba sa tangon ka jingduk bad poi u pud uba ym lah shuh ban buh skul ïa ki khun. Te la nang bun kita kiba pep skul tang shiteng por (drop-out). Ynda kine ki lah heh lah san kin sa hap ban shu wad ïa ka kam bylla sngi. Bad dei ha kane ka rukom ba ka jingduk ka nang bteng. Ki khynthei samla ki la dei ban da pyrkhat bad duriap bha halor kane.
Sa kawei ka jingeh jong ka imlang sah;lang jongngi ka long ka jingioh khun khynnah palat. Kane ka kham jur eh sha ki nongkyndong. Ka samla kaba 15 ne 16 snem ka la ïoh lok noh bad tang hapoh shisnem lah pun bad kha khun. Nangta tang iwei I khun ruh ym pat dap snem lah pun khun biang sa iwei. Haba kumne hato ka longïing longsem kam shong synjor? Lada khlem biang ka jingïoh, khlem biang kamai kumno keiñ yn bsa ïa ki khun? Kane ka jia namar ba ha ïing ha sem ruh ngim ju ïakren bad ïasneng ïa ki khun kynthei ba kin kiar na kaba ïoh lok khynnah palat, namar kane ka ktah ym tang ïa kawei ka pateng hynrei ka ïai bteng sa sha kawei ka pateng ruh. Ka jingduk ruh ka ïai bteng. Ngim lah ban pyndkut ïa kane ka shalyntem jong ka jingduk lada ngim ïa pyrkhat thymmai. Kata ka jingpyrkhat thymmai ka dei ba yn pynshong skul ïa ki khun haduh ki kyrdan kiba kham shajrong. Ki kynthei kiba lah nang lah stad ki lah tip kumno ban synshar ïalade, katno ngut ki khun kin kha bad kumno kin pynnang pynstad ïa kita ki khun. Na kata ka daw ha ka Baibl ruh ki ong ba ka kynthei kaba stad ka tei ïa ka longïing halor ki paia kiba skhem.
Ngi dei ban trei tyngeh kum ka jaitbynriew ban rah ïa kane ka khubor ba lada ïoh lok khynnah than bad kha khun bun ngut palat, ka jingduk ka ap ïangi bad ngin nang ïai hiar ha kiba bun kiwei pat ki kyrdan jingim ruh. Ai ba ki balang niam baroh kin ïalap ïa kine ki mat kiba kongsan na ka bynta ka jaitbynriew ha ka jaka ban ïalap tang ïa ka bneng kaba ngim pat ïohi. Kaba ngi ïohi ha kane ka pyrthei ka dei ka jinghiar arsut ka longïing longsem bad ka jingkiew irat jong ka jingduk. Lada baroh baroh ngi sdang ban ïakren bad ïatai halor kane ka phang kan iïarap shibun eh ïangi kum ka jaitbynriew.
